Van stikstof tot AI; nou is het klaar met dat neo-liberalisme

Besluit je eindelijk eens een blog te schrijven over het afbraak-beleid van ‘de club van Mark’, treedt hij ineens af. En dan niet eens over de ellende die hij mede heeft gecreëerd met zijn immorele, verantwoordelijksheidsloze beleid. Voor de komende verkiezingen is het goed om te onthouden dat ná bijvoorbeeld de Groningen gas crisis, toeslagencrisis, stikstofcrisis, woningcrises, leenstelselcrisis en weetikwatallemaal voor een ellende er allemaal onder zijn verantwoordelijkheid is veroorzaakt, hij het kabinet liet vallen omdat hij niet wil dat kinderen uit oorlogsgebied worden herenigd met hun ouders. En dat dat er slechts een paar honderd per jaar zijn. Nou ja, dan toch maar die blog;

Het neo-liberalisme bestaat wél

“Ieder verhaal heeft een goed einde, je moet alleen weten wanneer je ophoudt met schrijven.” Volgens mij is dat een citaat van Annie MG. Het is ook een citaat dat bijna van toepassing was op het verhaal van Mark Rutte. Als je een neo-liberaal bent althans. Lange tijd ging het hartstikke lekker met Mark en dit ‘gave land’, maar zelfs voor de meest verstokte VVD-er moet toch duidelijk zijn dat hij uiteindelijk wat te lang is blijven zitten. Onder zijn leiding is het neo-liberale gedachtegoed van de VVD zelfs zo onaantrekkelijk geworden dat het wetenschappelijke bureau van de partij, de TeldersStiching, bij monde van directeur Patrick van Schie zelfs ontkent dat het bestaat.

Maar deze Trumpiaanse vlag van ontkenning gaat niet op. Dat je ideologie gefaald heeft maakt niet dat deze niet bestaat. Op zich is de gedachte erachter ook nog niet zo gek; Een overheid die zich teveel met de economie bemoeit, trekt teveel macht naar zich toe. En dat gaat uiteindelijk ten koste van individuele vrijheid, denk aan China. Het neo-liberalisme gaat er vanuit dat enkel vrije marktwerking leidt tot voldoende concurrentie wat deze samenballing van macht tegen gaat. Minder overheid dus en méér vrije markt. En hier doet de VVD dan nog een waterig sausje van ‘orde en veiligheid’ overheen

Het idee van ‘minder overheid en meer vrije markt’ doet het wel lekker in een land als het onze. De Nederlander, voor zover die bestaat, is wars van iedere vorm van bemoeienis en allergisch voor zaken die worden opgelegd. Het appelleert ook mooi aan twee van de door ons breedst gedragen misverstanden: de maakbaarheid van je eigen succes en de inefficiëntie van de ambtenaar. Mark kwam aan de macht op het voor een leider met zijn ideologie ideaal moment.

Alles was zó goed geregeld en de gezamenlijk opgebouwde buffers waren zó groot, dat we een hele tijd onze egocentrische belangen konden najagen zonder in de gaten te hebben dat we het systeem aan het uithollen waren. En we hadden te maken met een grote groep kiezers die verwend waren door welvaart en het gebrek aan ontbering en inspanning.

De werkende mens delft het onderspit tegen de bezittende mens

Sinds een paar jaar hebben we in de gaten dat we ons uitstekende onderwijs, geweldige zorg, prachtige natuur, extreme veiligheid, briljante infrastructuur, voordelige en overvloedige woonruimte niet zomaar kunnen overlaten aan de vrije markt. Sterker nog, het maakt alles kapot.

Om met het stikstof vraagstuk te beginnen. Na de Tweede Wereldoorlog was het voornemen van de overheid: ‘nooit meer honger’. Boeren werden enorm gestimuleerd de productie van met name vlees en zuivel (luxe producten die een aantal jaren schaars waren) op te voeren. Als gevolg van deze overheidsstrategie is onze agrarische sector de beste ter wereld geworden. De vrije markt ideologie ondertussen, zorgde ervoor dat slechts een paar toeleveranciers en een paar afnemers inmiddels bepalen wat kost- en inkoopprijs zijn van een agrarisch product. Nu zijn er grenzen aan wat een boer uit zijn land kan halen qua duurzame productie maar uit het minieme verschil tussen kostprijs en verkoopprijs van hun product kunnen zij geen bestaan halen. Begrijpelijkerwijs gaat de boer méér onttrekken uit de natuur dan verantwoord is. Tot de wereld, in dit geval via EU en landelijke politiek, zegt: ‘dit kan niet meer’. Je zou zeggen dat de woede van de boer zich vervolgens richt op toeleveranciers en afnemers, maar die blijven handig buiten beeld. De boer komt met trekkers en asbest in opstand tegen het volk, vertegenwoordigt door ‘de overheid’. En niet tegen het door het neo-liberalisme geschapen monster; het ongecontroleerde vrije marktmechanisme dat niet ten dienst staat van de samenleving, maar van een kleine elite gefortuneerden.

Deze elite is geen geheim genootschap dat controle heeft over de media en publieke instituties. Het is een almaar kleiner wordend groepje individuen dat het geluk heeft aan de juiste kant van een almaar opschuivende streep te zijn geboren met geld, vastgoed, aandelen en een netwerk van gelijkgestemden. De werkende mens delft het onderspit tegen de bezittende mens. En daar is geen geheim genootschap of samenzwering voor nodig.

Verneuk de massa, grijp de kassa

Denk je in Nederland aan het falen van neo-liberalisme dan denk je al snel aan de problemen die het heeft veroorzaakt in sectoren als onderwijs, veiligheid en zorg. Problemen die iedere dag dat de misvatting dat het vrije marktdenken een goed idee is voortduurt, groter worden. De scholier, het slachtoffer en de patiënt zijn geen kiezende consument, maar burgers in een afhankelijkspositie. Wat zij nodig hebben van een overheid is bescherming en niet aan hun lot worden overgelaten.

Waar je minder snel aan denkt is hoe publieke investeringen in innovatie worden afgestoten uit een onzinnige angst de markt anders te verstoren. Dit gaat uiteindelijk ten koste van de samenleving. Met belastinggeld financieren we universiteiten en subsidiëren we onderzoek. En de producten die we zo als samenleving financieren worden door de neo-liberaal geschonken aan de vrije markt waar het dan kan concurreren en groeien. Of zoals bijvoorbeeld in de farmaceutische industrie vrij gebruikelijk is; de met publiek geld ontwikkelde medicijnen worden gepatenteerd zodat concurrentie onmogelijk wordt gemaakt waarna deze medicijnen met woekerwinsten aan de samenleving worden teruggeleverd.

De theorie is dat wanneer je publieke innovaties schenkt aan private partijen, de vrije markt dit vervolgens weer in veelvoud terug levert aan de samenleving middels banen en belastingen. Het probleem is dat die eerste stap wel plaatsvindt, maar die tweede stap nooit. De vrije markt blijkt banen enkel als kostenpost te zien en niet als taak. Een bedrijf is er over het algemeen enkel voor de eigenaar, werknemers zijn er enkel tot zij vervangen kunnen worden. En belastingen kunnen worden ontdoken, want als iets niet expliciet wordt verboden, dan moet je dat doen hoe marginaal het voordeel dat je voor jezelf kan pakken ook is. Iedereen doet dat toch? In de vrije markt is geen plaats voor sentimentalisme; verneuk de massa en grijp de kassa is het adagium.

De samenleving bestaat vooral uit medewerkers en als medewerkers een kostenpost zijn, is het legitiem om ze eruit te willen werken. Zo blijft er voortdurend meer over voor de individuele eigenaar en minder voor het collectief. Zoals gebruikelijk waren de minst weerbaren het eerst aan de beurt. Technologie verdrong de fabrieksarbeider, de ambachtsmens, de havenwerker. Dat was grotendeels vooruitgang; ongezond en zwaar werk werd voortaan gedaan door machines en robots. Maar de opbrengsten waren niet voor de arbeider. Eerlijke, vaste en respectabele banen werden ingeruild -als deze al werd ingeruild- voor lagere salarissen en flexcontracten terwijl de aandeelhouder rijk werd en dat geld verstopte in belastingparadijzen.

Geen grotere punt, een grotere taart

Van dat klassieke verhaal snel naar wat er nu aan de hand is. Met AGI – Artificial General Intelligence-  is een meer weerbare groep medewerkers aan de beurt. Computeralgoritmen, ook grotendeels ontwikkeld met publiek geld, gaan banen overnemen van journalisten, website bouwers, vormgevers en nog vele meer hoger opgeleide werknemers en schijnwerknemers (freelancers hebben vaak ook totaal geen onderhandelingspositie). Het is zeker dat een kleine groep mensen extreem veel rijker zal worden aan AGI. Als we blijven vasthouden aan de gefaalde ideologie van het neo-liberalisme worden we er als samenleving alleen maar slechter van.

Er zijn nogal wat mensen met een te grote mond en te klein verstand die luidkeels roepen dat onze welvaart afhankelijk is van een kleine groep ondernemers. Waartoe zij zichzelf overigens ook meestal rekenen. Deze ondernemers moeten de vrijheid krijgen om te ondernemen en dan zullen zij welvaart brengen. We zagen hiervoor al dat wanneer je de theorie goed doordenkt deze stellig niet kán kloppen en dat dat zich in praktijk zo ook heeft bewezen. De neo-liberale ondernemer wil alleen een steeds groter stuk van de taart. Dat brengt ons niets. Wat wij nodig hebben is een grotere taart.

Technologie als AGI heeft het potentieel om ons als mens te vernietigen. Eng dus. Maar het heeft óók het potentieel om ons te redden. Oorlog, klimaat, ziektelast, armoede. Kortom alle problemen die het neo-liberalisme wellicht niet heeft gecreëerd, maar wel heeft vergroot. Hier is dan wel een ander systeem voor nodig. Doe je wat je deed, dan krijg je wat je kreeg. We moeten toe naar een wereld waarbij het wél loont om onderwijzer, verpleger of agent te worden, maar niet meer loont om een pakket aandelen te erven en vervolgens niets te doen. We moeten naar een systeem waarbij opbrengsten waar niemand (meer) voor werkt, ten goede komen aan het collectief en niet aan een individu. We kunnen met de opbrengsten van ChatGPT en alle varianten daarvan een universeel basisinkomen financieren. We moeten naar een systeem waarbij individuele vrijheid wordt vervangen door collectieve vrijheid: iedereen krijgt -vrijwel- dezelfde kansen.

Beter een kind opofferen dan verantwoordelijkheid nemen

En dan tenslotte de door de politiek bedachte migratie-crisis. Neo-liberaal beleid heeft er voor gezorgd dat betaalbare woningen zijn opgekocht als winst-objecten. Het heeft er ook gezorgd voor een systeem dat zoveel stikstof produceert dat we niet eens meer nieuwe woningen kunnen bijbouwen. En alhoewel het geen officieel onderdeel is van een vrije markt zie je het er wel altijd terug; iedere vorm van verantwoordelijkheid voor falen wordt afgeschoven op de minst weerbare groep.

Want dat is uiteindelijk de bittere slotconclusie, ondanks alle ellende die neo-liberaal beleid heeft veroorzaakt van Groningen-gasboringcrisis tot toeslagen-schandaal tot stikstof crisis tot zorg-infarct tot energie-crisis tot onderwijs-crisis wilden de neo-liberalen blijven doorregeren. Ze lieten dit kabinet pas vallen toen het ging om het herenigen van kinderen in oorlogsgebied met een hierheen gevluchte ouder. Beter zo’n kind opofferen dan toegeven dat je ideologie heeft gefaald.

Dan is je ideologie failliet.